U svijetu automobilskih trka, jedna staza zauzima posebno mjesto. Trkačko svetilište svakog Italijana , ali i zaljubljenika u autosport širom planete – Monca.
Zvuk F1 bolida koji pod punim gasom juri kroz Kurvu Grande jedna je od stvari koju entuzijasti moraju da dožive prije nego što umru.
Ova priča posvećena je istoriji hrama brzine i vjerovatno najpoznatije trkačke staze na svijetu.
Autodromo Nazionale di Monza zvaničan je naziv kompleksa koji je sagrađen još 1922. godine, u vrijeme kada su na svijetu postojale još samo dvije trkačke staze – Bruklends u Engleskoj i Indijanapolis u Sjedinjenim Državama.
Monca je danas jedna od samo pet staza koje su ugostile trke Formule 1 u prvoj sezoni ovog takmičenja, davne 1950. godine. Od tada, sa izuzetkom 1980, trke F1 se u Monci voze svake godine.
U januaru 1922. donijeta je odluka o izgradnji trkačke staze u blizini Milana. Povod je bio obilježavanje 25. godina Automobilskog kluba Milana, a podršku su dali italijanski proizvođači automobila koji su vidjeli odličnu priliku za testiranje automobile, ali i nadmetanje na trkama.
Autodrom je završen u rekordnom roku od samo 110 dana, a staza je zvanično otvorena 3. septembra. Originalna staza se sastojala iz 5,5 kilometara duge klasične staze i 4,5 kilometara duge ovalne staze na kojoj su se postizale velike brzine. Dvije krivine na ovalu su imale izražen bočni nagib koji je omogućavao maksimalnu brzinu od 190 km/h. dva dijela staze je povezivao isti pravac dug 1.070 metara.
Nova staza je imala odvojene zone za gledaoce. Centralna tribina je imala kapacitet od 3.000 sjedišta, a pored nje je bilo još šest tribina sap o hiljadu mjesta.
Šest godina nakon otvaranja, na stazi se dogodila najveća nesreća u njenoj istoriji. Tada je Emilio Materasi izgubio kontrolu nad svojim Talbotom 700 pri brzini od 200 km/h, preletio kanal koji je razdvajao stazu od tribina i uletio među gledaoce. Tom prilikom je poginuo i sa sobom u smrt odveo još 27 gledalaca. Nakon toga je odlučeno da se Gran pri trke voze samo na brzom ovalu, ali je 1932. ta odluka povučena. Na trci 1933. godine ponovo tragedija. Tri vozača su poginula na južnoj krivini ovala (Đuzepe Kampari, Mario Umberto Borcakini i Stanislas Čajkovski). Nakon ovog incidenta izgled staze je promijenjen i dodate su vještačke šikane.
Staza je temeljno promijenjena 1938. Klasični dio je presvučen novom podlogom, a krivine ovala su redizajnirane. Izrađene su nove tribine, kao i boksovi i garaže. Nova staza je bila duga 6.300 metara.
Nažalost, Drugi svjetski rat je prekinuo sve trkačke aktivnosti do 1948. Te godine su se na preporođenu Moncu vratili i bolidi Formule 1, a dvije godine kasnije staza je ugostila i zvaničnu trku novoformiranog šamponata Formule 1. Pobjednik Velike nagrade Italije 1950. bio je Đuzepe Nino Farina, koji je postao i prvi šampion F1. Naredne četiri godine sve je bilo u znaku Alberta Askarija I Huana Manuela Fanđa, koji su u tom periodu po dva puta pobjeđivali na Monci.
Velika rekonstrukcija staze uslijedila je 1954. Staza je bila duga 10 kilometara, a omogućavala je maksimalne brzine oko 285 km/h, a paralelno sa njom obnovljena je i prateća infrastruktura.
Narednih godina na njoj su pobjeđivali Stirling Mos, Fil Hil, Fanđo i Toni Bruks.
A onda, 1961. Godine, ponovo katastrofa. Vozač Ferarija Volfgang Fon Trips je nakon kontakta sa Lotusom Džima Klarka bukvalno uzletio i uletio među gledaoce pored staze. Fon Trips je ispao iz vozila i stradao, a njegov auto je usmrtio 15 gledalaca. Time je okončana upotreba ovalnog dijela staze u trkama Formule 1 i u ostalim trkama jednosjeda.
Posljednja trka na najdužoj stazi Monce vožena je 1969, a nakon toga koristi se samo klasični sektor dug 5,75 km. Ovalna staza j I dalje tu da podsjeća na slavnu istoriju trkanja na Monci.
Čak i bez ovala, Monca je izuzetno brza staza. Zbog sve boljih performansi automobila, bile su neophodne bezbjednosne modifikacije. Ispred dvije najbrže krivine na stazi, Grande i Askari, 1972. su dodate dvije šikane – Variante del Retifilo i Variante Ascari. Ubrzo su rekonstruisane, a 1976 je dodata još jedna šikana ispred krivine Lesmo. Nova staza je bila duga 5.800 m.
Staza je stalno unapređivana, a nakon smrti Ajrtona Sene u Imoli 1994. uslijedile su dodatne bezbjednosne intervencije koje su skratile stazu na 5.770 metara. Poslednja izmjena na konfiguraciji staze dogodila se 2000. godine, kada je redizajn pojedinih krivina rezultirao aktuelnom dužinom od 5.793 metra.
Zvanično najbrži krug na trci na aktuelnoj konfiguraciji staze odvozio je Rubens Barikelo tokom zlatne ere V10 motora. Na VN Italije 2004. u svom Ferariju F2004 Brazilac je odvozio krug za 1min 21.046 sec. Iste godine Huan Pablo Montoja je u svom Vilijamsu FW26 sa BMW-ovim motorom u kvalifikacijama postigao još bolje vrijeme. On je stazu prešao za 1 min 19.525 sec prosječnom brzinom od 262,242 km/h, što je do prije par godina bio i najbrži kvalifikacioni krug u istoriji F1 (koji je 2018. oborio Kimi Raikonen rezultatom 1:19.119).
Naredne godine Montoja je u Meklarenu ovdje postavio još jedan rekord, postigavši maksimalnu brzinu od 372,6 km/h, što je najveća brzina ikad zabilježena u Formuli 1.
Monca je jedinstvena po tome što ima dosta pravaca i brzih krivina, pa se na njoj postižu ogromne brzine. Ova staza se smatra mjestom gdje automobili i vozači pokazuju svoj puni potencijal postižući maksimalne brzine bez mnogo kočenja. Zato je trkanje na Monci poseban doživljaj i za same vozače i za gledaoce, a imena njenih krivina I šikana kao što su Parabolica, Varijante Askari ili Kurva Grande dobro su poznata ljubiteljima auto sporta.
Nažalost, Monca je poznata i po zlu. Ovo je jedna od najopasnijih staza na svijetu. Poslednji krug u Monci nije dočekao Urke koga je u istoimenom filmu igrao Dragan Nikolić, ali ni mnogi vozači i gledaoci tokom duge istorije ove staze.
Od 1922. do 2000. Monca je odnijela živote 52 vozača, 35 gledalaca i jednog radnika na stazi. Najpoznatiji vozači koji su ovdje ostavili život su Alberto Askari (1955), Volfgang Fon Trips (1961), Johen Rint (1970) i Roni Peterson (1978).
Lista vozača koji su pobjeđivali na Monci je impresivna i u njoj se ogleda istorija auto-sporta. Između 1922. i 2019, ovdje je pobjeđivalo 53 vozača, među kojim asu gotovo svi svjetski šampioni, od prvog Nina Farine do aktuelnog Luisa Hamiltona.
Rekord po broju pobjeda dijele Mihael Šumaher i Luis Hamilton, koji su ovdje pobjeđivali po pet puta. Najuspješniji konstruktor je Ferari sa 19 pobjeda, a slijede Meklaren sa 10 i Alfa Romeo sa osam pobjeda.
